• “İstanbul’un kayıp mescitlerine ait 15 yılda 2 milyona yakın fotoğraf çekildi, 10 terabayta yakın arşiv var.”
• “Sultan Abdülaziz’in yaptırdığı lakin yarım kalan caminin kayıp projesi Ermenistan’da bulundu.”
• “Kayıp mescitler tescil edildikten sonra, otel yahut alkollü lokanta açılmasının önüne geçiliyor.”

İstanbul Etraf Kültür ve Tarihi Yapıtları Müdafaa Derneği (İSTED) Lideri Dr. Erhan Sarışın, kayıp mescitlerle ilgili yaptıkları çalışmayı Haber7’den Müge Çakmak’a kıymetlendirdi.

İstanbul Etraf, Kültür ve Tarihi Yapıtları Muhafaza Derneği olarak ne üzere çalışmalarınız var?

Dernek olarak İstanbul başta olmak üzere Edirne, Manisa, Kastamonu, Kıbrıs, Selanik üzere vilayetlerde kaybolmuş tarihi yapıtları araştırıp veri bankında tutuyoruz, daha sonra tescil ettiriyoruz. Bunları tescil ettirdikten sonra yapıtların imal basamağına geçiliyor. 

Kayıp mescitlerin ve tarihi yapıtların tekrar ihya edilmesi neden bu kadar değerli?

Şöyle bir yaklaşımla yaklaşırsanız geçen geçmiştir geleceğe dair bir şey yoktur lakin bunların her biri bizim temelinde tapumuzdur. Medeniyetimizin tapusudur. Şayet siz İstanbul’daki hoş ve büyük kubbeli mescitleri, Osmanlı yapıtlarını kaldırırsanız İstanbul’un öbür kentlerden hiçbir farkı yoktur. İstanbul’un öbür ismi da İstan-bol’dur. Evvelce çok sayıda mescidi olan çok sayıda medresesi olan sübyan mektebi, hamamı olan kültür merkeziydi. Sonra 1900’lerin başında Osmanlı’nın son periyodunda ve cumhuriyetin başında mescitlerle ilgili yaklaşım değiştiğinden mescitlerin büyük ölçüsü kapatıldı ve takımlar boşaltıldı. İstanbul’da yalnızca 50 cami açık bırakıldı. Bunlar gayrimüslimler aldı. Daha sonra ikinci üçüncü elde tekrar bizim Müslümanların eline düştü. İstanbul’da araştırdığımızda yaklaşık 400’e yakın yok edilmiş cami, 400’e yakın tekke bulduk. Bu medeniyet olarak çok kıymetli.150 civarında büyük medrese bulduk 1000 civarında çeşme bulduk birçok hamam bulduk sübyan mektebi bulduk. Mimar Sinan’ın birçok yapıtını bulduk. Eserlerimize sahip çıkarsak bunları kurtarabilirsek bunlar bizim geleceğimizin tapularıdır. Kültürümüzün ve dinimizin de tapularıdır.

“CAMİLERİ TESCİL ETTİRMEZSENİZ OTEL YAHUT ALKOLLÜ LOKANTA YAPILIYOR”

Araştırmalarınızı nasıl yapıyorsunuz?

Çekirdek takımda toplam 4-5 arkadaş varız. 15 yıldır çalıştığımız için elimizde yaklaşık 2 milyona yakın fotoğraf, 10 terabayta yakın bilgi var. Bunlar haritalar, çeşitli dokümanlar. İstanbul’la ilgili evrakları daha çok İstanbul, Osmanlı’nın başşehri olduğu için İngilizler, Fransızlar, Ruslar, Yunanlılar, Ermeniler devamlı gözlemlemişler. Gelip fotoğraf çekmişler, sinema çekmişler, haritalarda eski kiliselerini işaretlemişler. Mescitleri işaretlemişler. Bizim bulduğumuz kaynakların esasen yüzde 90’ı yabancı kaynaklar. Mesela Türkiye’den ayrılmış bir Rum bu hoş anılarıyla bir arada oradaki hoş fotoğrafları arşiv olarak ABD’ye götürmüş. Elimizde cami olarak biriktirdiğimiz şu an 350’ye yakın evrak var. Her birinin içinde 200’e yakın bilgi var. Bunun dışında tekkeler ile ilgili dokümanlar var kiliselerle ilgili dokümanlar var saraylarla ilgili evraklar var. Bunların hepsini arşiv oluşturmak için güzelce depoluyoruz. Gerek duyulduğunda da kullanıyoruz. İstanbul’da şu an yaklaşık 130’a yakın camiyi tescil ettirdik. Bunlar niçin değerli? Bunları tescil ettirmezseniz buraya otel yahut alkollü lokanta yapılıyor. Yani birileri orayı kullanıyor. Bunları kurtarmak o yüzden kıymetli.

TESCİL ETTİRİLİP ONARIM PROJELERİ ÇİZİLİYOR

Yapıtların bulunmasından sonraki süreç nasıl ilerliyor?

Tescil ettirdikten sonra belediyelerden imar planlarını işaretlettiriyoruz. Yani bu parselde bir cami vardı bu parselde medrese vardı bu parselde hamam vardı diye. O denli olunca buraya gelip birisi otel yapamıyor yahut öteki bir şey yapamıyor. Bu türlü yaptıktan sonra onarım projelerini çizdiriyoruz. Bunları da Anıtlar Konseyinden geçirdikten sonra gereksinimi olan bölgedeki mescitlerin yahut tekkelerin yapılması için hayırseverleri bulup sürece başlıyoruz. Yapması 2 sene sürüyor. Olağan bir vatandaşın bunu yapması 15 sene sürer.

“ABDÜLAZİZ’İN YAPTIRDIĞI CAMİ YARIM KALDI, PROJELERİ ERMENİSTAN’DA BULUNDU”

Bugüne kadar ortaya çıkan yapıtlardan sizin için en kıymetli gördükleriniz hangileri oldu?

Bulunan yapıtın büyüklüğüne nazaran düşünürsek yapılmamış olan Aziziye Camimiz var. Aziziye Camimizin büyüklüğü Sultanahmet büyüklüğünde. 52’ye 55 metre. İnönü’nün heykelinin olduğu park alanının içinde. Temelinde Yasal Sultan Süleyman buraya bir cami yaptırıyor yaklaşık 500 kişilik bir cami. Sultan Abdülaziz de bu camiyi yıktırıyor daha büyük cami yaptırmak için. Dolmabahçe’ye yakışır boğaza yakışır cami yaptırmak için buraya proje çizdiriyor. Sonra burayı kazıyorlar yaklaşık 10 metre derinliğinde 6 metre eninde temeller var. Sonra cami 5 metre kadar yükseliyor. Sultan Abdülaziz tahttan indirilince bu caminin imali durduruluyor. Semtin ismi da Taşlık olarak kalıyor. Sonra buradaki taşlarla Dolmabahçe’nin önündeki saat kulesi yapılıyor. Şişli Mescidi yapılıyor. Bu camiyi uzun uğraşlar sonucunda projelerini Ermenistan’dan bulduk. Sonra bu camiyi tescil ettirdik. Bu caminin orda yahut bir diğer yerde yapılması inşallah mümkün olacak.

“ÇÖPLÜK OLUNCA HÜR, CAMİ OLUNCA NİÇİN DEĞİL?”

Kıssasından çok etkilendiğiniz eser oldu mu?

Ben göz hekimiyim. Beyoğlu Göz Hastanemizin önünde camimiz varmış. Belediye bize mahzur oldu. Dedi ki, burası cami alanı değil, buraya cami yapamazsınız. Çöplük olunca hür cami olunca niçin değil? Yapamazsınız tarihi alan burası dediler. Sonra yaptığımız araştırmalarla baktık ki 1453 yılında orada bir cami varmış. Menderes’e kadar kalmış Menderes vaktinde yıkılmış daha sonra Tayyip Beyefendi birinci belediye lideri olduğunda başvurmuş Anıtlar Heyeti burada yol vardır, cami yoktur diye karar almış. Sonra bu caminin önü kitli yasal yollardan yapılmasına imkân yokken bu işleri yapacak bir arkadaş bulduk. Siz bize para verirseniz biz burayı yaparız dedi. Biz ona yavaş yavaş para vererek orayı kazdırdık. 1,5 metre kazınca pek hoş caminin temelleri çıktı. Orada öbür bir şey daha çıktı. Galata Kulesi’nden caminin minaresine kadar gelen bâtın yol var. Bu yoldan da Karaköy’e kadar iniyor. Toplam 2-3 km uzunluğunda yol bir kişinin yürüyebildiği yol. Yolun 80 metresini restore ettik yürüyüş taşları üzerinde Cenevizlilerin işaretleri de var. Yani daha eskinden yapılmış. Rahmet Zade Ali Efendi Fatih’in oraya atadığı birinci kumandanı valisi yahut kaymakamı. Galata Kulesi’nin içinde onun idari merkezi var, Galata’nın idari merkezi var. Bu camiyi alttaki kapalı yoldan geliyor minarenin içinden giriyor mescide giriş yapabiliyor. Tıpkı vakitte isterse bu yoldan Karaköy’e kadar giriyor mescide giriş yapabiliyor. Tıpkı vakitte isterse bu yoldan Karaköy’e kadar da inebiliyor. Bu bize çok enteresan gelmişti. İstanbul’un her yerinde bu türlü şeyler olduğu söyleniyor lakin resmi olarak gördüğümüzde cami yavaş yavaş yaparak birinci göz ağrımız olarak o camiyi bitirdik. Ondan sonra bu işlerin o kadar sıkıntı olmadığını İstanbul’un birçok yerinde de acayip sayıda kaybolmuş eser olduğunu gördüğümüz için İSTED’i kurduk.

Dernek kurucularının birçok tabip. Mühendis ya da kent plancısı değil. Yavaş yavaş bilgi biriktirmeye başladık. Yabancı sitelere girerseniz Bizanslılar ile ilgili üç boyutlu eski kiliseler eski şapaller eski çeşmeler hepsini bilgileri biriktirilmiş ve üç boyutlu maketleri bile yapılmış. Bizde bunun üzere başladık bilgileri biriktirdik. Bunları yavaş yavaş tescil ettiriyoruz. Bu işi öğrendikten sonra Edirne’ye başladık. Edirne’de 32 tane tescil ettirdiğimiz cami oldu. Orada esasen müthiş bir tahribat olmuş. Bulgarlar, Ruslar, Yunanlılar işgal etmiş. Oradaki 237’ye yakın cami yok edilmiş. Bunlarla ilgili yerleri, neler yapılabilir onları çalışıyoruz. Manisa ile ilgili çalışıyoruz. Şuana kadar orada 2 tane cami bulduk. Onların tescilleriyle uğraşıyoruz. Kastamonu ile uğraşıyoruz. Selanik ile uğraştık. Selanik enteresan bir yer. İstanbul kadar mescidi olan bir şehrimizmiş. Denizden çekilmiş bir fotoğraf bulduk evvel Selanik’in içinde 139 tane cami var. Ve her birinin minareleri ortasında çatışma olduğu için çok yüksek yapılmış. Süleymaniye’nin minaresi üzere yüksek minareler var. Yahudi, Hristiyan ve Müslüman nüfusu birebir anda yaşadığı için mescitleri çok heybetli minareleri çok yüksek yapılmış. Bunları yayınladık 4 lisanda. Yunanca, İngilizce, Almanca ve Türkçe olarak. Sonra Kıbrıs ile ilgilendik. Kıbrıs’ta 400 civarında camimiz olduğunu vakıf kayıtlarından bulduk. Güney Kıbrıs’ta 92 adedinin yok olduğunu bulduk. Yerlerini bulup Google’dan işaretlemek ile meşgulüz. Mesela Malatya diye köyümüz var ve bu köyde bir cami gözüküyor. Her birisi bizim kültürümüzün tapusu bir modülü bunlara sahip olmalıyız. Bunlarda mesela güney Kıbrıs’takiler de sahip çıkıyorlar. Kuzey Kıbrıs’taki bütün şapallerini, dini binalarını değerli gördükleri binaları Google de işaretliyorlar restore ediyorlar. Onların sahip çıktığı üzere bizim de sahip çıkmamız kültürümüzün ve dinimizin gereği.

Size dayanak veren kurumlar ve dernekler var mı? Devletten dayanak alıyor  musunuz?

Devletten özel bir dayanak almıyoruz. Evvelce İBB’den kimi büyük projelerin onarımlarını hayata geçirdik. Şu andaki devirde de daha çok mescitlerin imalini şahıslar üzerinden yürütüyoruz. Bu mevzuda yardımlaştığımız özel bir dernek de yok. Herkes bir yere taş koyuyor ve sonunda büyük bir toplam oluyor.

Haber7